‘Als ik eens Nederlander was, …’. Dat is de titel van een pamflet dat in de late zomer van 1913 wordt verspreid in Indië. Een van de opstellers is een jonge Javaanse arts, dokter Tjipto, die zich inzet voor de bestrijding van de pestepidemieën die Java tot in de jaren dertig teisteren. Maar daar gaat het pamflet niet over. Dat roept op tot vrijheid, vrijheid voor de Indonesiërs.
Het pamflet is tweetalig, Nederlands en Maleis, en uitgegeven door het ‘Inlandsch Comité tot Herdenking van Neerlands Honderdjarige Vrijheid’. In 1913 wordt namelijk overal in het koninkrijk gevierd dat Nederland 100 jaar vrij is van de Franse overheersing. De auteurs van ‘Als ik eens een Nederlander was, …’ betogen met enig sarcasme dat er weinig reden is om dit jubileum te vieren in een ‘door ons overheerst land’, te weten Nederlands-Indië . ‘Eerst dat geknechte volk zijn vrijheid geven’, zo stelt het pamflet, pas dan kan je zelf feest vieren.
Soewardi Soerjaningrat staat als eerste auteur op het pamflet. Hij is een van de oprichters van de Partai Indonesia
Ik ben direct gefascineerd door een van de andere auteurs, dokter Tjipto Mangoenkoesoemo. Tjipto krijgt in 1912 een koninklijke onderscheiding voor zijn werk bij de pestbestrijding. Hij wordt gewaardeerd door het koloniale bestuur. Maar een jaar later is hij een gevaarlijk element in de samenleving geworden. Voor zijn arrestatie en die van de andere auteurs, worden in Bandoeng vier pelotons infanterie ingezet. Zij moeten kruispunten en openbare gebouwen bewaken, de autoriteiten vrezen voor rellen bij de arrestatie. De Preanger Bode doet er uitgebreid verslag van.
dokter Tjipto Mangoenkoesoemo, bewerking van foto KITLV
Tjipto en de anderen worden verbannen, niet naar een verafgelegen eiland zoals gebruikelijk is. Nee, ze moeten naar Nederland. Daar houden ze op verschillende plekken lezingen, aanleiding voor onderstaande spotprent in het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië. Niet voor de eerste keer valt mij op hoezeer vooroorlogse kranten uitgaan van historische kennis bij hun lezers. Wie weet nu nog wat het Comité du Salut Public is? Afijn, wij hebben het internet en dan is het zo gevonden.
Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië , 1 december 1913
‘Het is het domste wat ze konden doen.’ zegt historicus Hans Pols over het besluit Tjipto naar Nederland te verbannen. Hier is wel voluit gelegenheid voor discussie over vrijheid. En Tjipto legt er contacten die in zijn latere leven als politicus nog van pas komen. Het verhaal van deze Javaanse arts is voor de serie heel geschikt, al was het maar omdat het laat zien dat het koloniale systeem al vroeg onder vuur ligt. Pols weet veel van Tjipto. Hij is verbonden aan de Universiteit van Sydney en is even in Nederland om te vertellen over zijn nieuwe boek, Nurturing Indonesia. Dat gaat over de Indonesische artsen die een rol spelen in de strijd tegen de koloniale overheersing. Mooi gegeven: met gezondheidszorg de heersende macht ondergraven.
Hans Pols bij zijn lezing
