Project 2021

Het lijkt een zin uit een cabaretvoorstelling: “De passagiers tweede klas waren bij de maaltijden eerder aan de beurt om te voorkomen dat men zou denken dat zij de resten van de reizigers eerste klas zouden krijgen.” Het wordt in 1913 echter in alle ernst genoteerd door prins Soeparto, een Indonesische jongeman die toestemming krijgt om twee jaar in Nederland te gaan studeren. Bemiddeld is hij niet en daarom reist hij tweede klas. Om de kosten te dekken spreekt hij bovendien af een verslag van zijn reis te maken, in het Javaans. Het zal worden uitgegeven door de Commissie voor de Volkslectuur zodat ook de ‘inlander’ kennis kan maken met de wereld buiten Java. Honderd jaar later is er voor de Nederlandse lezer ook een vertaling.

Reizen van en naar Nederlands-Indië is in het begin van de 20ste eeuw nog een hele onderneming. Raden Mas Haryo Soerjosoeparto, zoals de volledige naam van prins Soeparto luidt, doet er met het kleine stoomschip Wilis zo’n vier weken over om van Batavia naar Marseille te komen. Vanuit Marseille gaat het dan per trein verder – een gebruikelijk traject voor veel passagiers. Soeparto noteert keurig de kosten: een enkele reis eerste klasse is 800 gulden, voor de tweede klas betaalt men 520 gulden, beide inclusief de trein. Omgerekend naar nu zou je voor de tweede klasse dan 5.700 euro kwijt zijn, zo leert een site van het IISG.

Het eten aan boord is inbegrepen, drank niet. Dat eten is -in mijn ogen- ongelofelijk overdadig. Het diner bestaat uit zes of zeven gangen: “Eerst de soep, daarna vis met een saus en aardappelen, vervolgens rundvlees, geserveerd met een saus en aardappelpuree, en daarna kippen-, eenden- of duivenvlees met iets zoets. Dat was erg smakelijk, maar omdat ik een Javaan ben, was ik niet gewend aan dit eten. Deze gang heette compôte. Daarna taart, soms in plaats daarvan pap met melk, boter en suiker; dit is de gebakgang. De laatste gang bestond uit fruit, en tot slot kregen we dan koffie.” Elke dag zo’n diner, op een schip met weinig mogelijkheden tot lichaamsbeweging! Je zou denken dat alle passagiers tonnetjerond het schip verlieten. Maar daar ben ik nooit iets over tegen gekomen.

De etiquette aan boord is strikt. Soeparto is er als Javaan heel beducht voor. Zo schrijft hij: “Daarom ging ik me verkleden om geen aanleiding tot gespreksstof of heimelijk geroddel te geven.” Toch wordt hij een keer bij de administrateur van het schip op het matje geroepen. Een andere passagier heeft zich over hem beklaagd omdat hij zijn pet opzette tijdens het eten. Soeparto verdedigt zich: er stond een raam open, het tochtte. Maar de rest van de reis blijft de man die over hem klaagde in zijn gedachten zitten.

De man is een formele, afstandelijke Hollander die zelf voortdurend alle regels in acht neemt. Wellicht geeft dat hem het recht anderen aan te klagen, overdenkt Soeparto. Maar hij vraagt zich ook af waarom een medepassagier met wie hij veel optrekt, een handelaar uit Zaandam, zo verschillend is. Deze man heeft een duidelijk Noord-Hollands accent (hij zegt ‘nain’ in plaats van ‘nee’) en anderen maken daar grappen over. Maar de Zaankanter wordt nooit boos, hij is altijd vriendelijk tegen iedereen. Soeparto concludeert dat de formele man op Java een ziekte moet hebben opgelopen: “en wel: een gevoel van meerderwaardigheid.” Hij verzucht: “Wat zou ik blij zijn wanneer mijn wens vervuld kon worden om als gelijkwaardige te worden beschouwd door het volk dat heerst over Java, mijn geboorteland.”

In 1915 gaat Soeparto terug naar zijn geboorteland, met een zwierige annonce in De Telegraaf neemt hij afscheid van iedereen. Hij zal in de jaren die volgen als vorst Mangkoenegoro VII proberen een evenwicht te vinden tussen westerse en Javaanse tradities. En vaak teleurgesteld worden door de geringe medewerking die hij krijgt van de Nederlandse koloniale heersers.