Project 2021

We mogen weer filmen! Nog niet in Indonesië, wel in Nederland. En zo ben ik de afgelopen dagen bij zes mensen op bezoek geweest die vertelden over hun ervaringen in Nederlands-Indië/Indonesië. Hoe lang ik dit werk ook al doe, ik blijf gefascineerd door verhalen van mensen ‘die erbij waren’. Met hen stap ik een andere wereld in. Het is geschiedenis, het is voorbij, maar zij zijn er en maken het verleden weer even springlevend.

Terugkijkend op deze draaidagen valt me op hoe verschillend de werelden zijn waar ik met Hans en de cameraploeg in terecht kom. We praten over hetzelfde land. Op oude foto’s zien we vulkanen, palmbomen, rijstvelden. Met vier van de zes zitten we in ook nog dezelfde stad, Semarang. Maar het lijkt wel alsof de omgeving, de buitenkant, de enige verbinding is. Een gemeenschappelijke geschiedenis valt nauwelijks te ontwaren. Het maakt opnieuw duidelijk hoe lastig het nog zal worden om één televisievertelling te maken. Ik hou me vast aan dunne lijntjes die er wel zijn. Zoals een gedeelde ervaring van twee jongens.

We beginnen met filmen bij Pram Sutikno, in 1928 geboren in Semarang. Zijn vader studeerde rechten in Leiden, samen met Hatta, de latere vice-president van Indonesië. Verzet tegen het kolonialisme was thuis vanzelfsprekend, ook al had de vader van Pram een functie binnen het koloniale systeem. Je moest als Indonesiër, als inlander, voorzichtig zijn, leerde hij al heel jong. Als 6-jarige, op een van zijn eerste schooldagen op de ELS, de Europese Lagere School, werd hem net als de andere kinderen gevraagd een liedje te zingen. Pram zong het Indonesia Raya, het latere Indonesische volkslied. Dat kende hij en hij had geen idee dat het een verboden lied was. De juf zei dat het een vrolijk versje was, maar toen Pram thuis vertelde van het zingen, werd zijn vader heel boos. Hij had de familie in gevaar gebracht! Kinderlijke spontaniteit in de kiem gesmoord.

Pram Sutikno kwam in 1953 naar Nederland voor een studie culturele antropologie en is nooit meer weggegaan. Maar zijn ervaringen direct na afloop van de Tweede Wereldoorlog zijn die van een Indonesiër gebleven. Centraal staat niet ‘bevrijding’. Het belangrijkste is de Indonesische onafhankelijkheid. Pram was 17 jaar toen die onafhankelijkheid werd uitgeroepen, op 17 augustus 1945 in Jakarta. In Semarang, zo’n 450 kilometer naar het oosten, hoorden ze het een paar dagen later. Verbazing was er niet in huize Sutikno: ‘Dat werd toch al lang voorbereid onder de Japanners.’ Verbazingwekkend was eerder dat Nederlanders dachten dat ze konden terugkeren naar de vertrouwde koloniale wereld. Uiteindelijk komt er toch één gedeelde ervaring met Nederlanders naar boven. Hans vraagt Pram naar de bioscopen in Semarang die na de oorlog weer alle soorten film konden vertonen. Ja, Pram ging regelmatig kijken. ‘Welke film herinnert u zich nog? ‘Deanna Durbin’ antwoordt Pram. Mijn hart maakt een sprongetje van vreugde. Want ik weet al dat de man bij wie we een dag later op bezoek gaan, Willem Nijholt, precies hetzelfde antwoord zal geven.

‘Een echte Indische jongen’ zo omschrijft Willem Nijholt zichzelf. Dat zit hem dan vooral in cultuur, niet in ras. Formeel wel, dan staat ‘Indisch’ voor gemengd bloed. Maar je kan hartstikke ‘wit’ zijn en toch heel ‘Indisch’. Omdat je in Nederlands-Indië bent opgegroeid. Willem Nijholt is zeven jaar als de Japanners in februari 1942 landen op Java. Hij brengt de oorlog door in twee interneringskampen bij Semarang. Hoe hij de ‘bevrijding’ beleefde, heeft hij indrukwekkend beschreven in brieven aan de door hem bewonderde schrijfster Hella Haase. Ze zijn in boekvorm verschenen onder de titel Met bonzend hart. We hebben afgesproken dat hij passages zal voorlezen. Zijn gezondheid is broos, we weten niet hoe het zal gaan. Maar het gaat fantastisch. Willem vertelt Hans van alles over ‘zijn Indië’ en bij het voorlezen komt al zijn ervaring als acteur naar boven. De woorden gaan leven, we zien de kleine Willem met zijn broer door een chaotisch Semarang zwerven, vol Engelse soldaten en boze Indonesiërs. Er is een bioscoop waar ze gaan zitten. Daar draait First Love, met Deanna Durbin. Willem is verkocht. In zijn huis hangen, 75 jaar later, nog steeds oude bioscoopaffiches met deze filmster.