Project 2021

In tijden van oorlog is nieuws altijd propaganda. Met deze ‘open deur’ begin ik mijn verhaal op het Geschiedenis Festival, afgelopen zondag in Rotterdam. In het programma staat het aangekondigd als Japanse propagandafilms. Ik geef de voorkeur aan ‘Japans-Indonesische bioscoopjournaals’. Het gaat om een collectie films in het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Zij hebben die voor iedereen beschikbaar gemaakt (zie hier). Het is de opvolger van een eerder project over NSB-films (zie hier en hier). Dat project riep de nodige controverse op. Bij de Japanse producties is dat minder het geval. Mogelijk omdat het nieuws is van de andere kant van de wereld. En het roept hier bij een veel kleinere groep negatieve associaties op.

De grote zaal van De Doelen is behoorlijk gevuld, er zijn vandaag meer dan 500 mensen laat ik me vertellen. Het scherm heeft een bijpassende grootte. Mooi om alle fragmenten in bioscoopformaat te zien! Ik laat een compilatie zien die gemaakt is door Beeld en Geluid, voeg wat van mijn eigen favorieten toe en laat stukjes zien uit het tweeluik Oorlog in Indië dat ik maakte voor Andere Tijden. Daarin verwerkte ik veel materiaal uit deze bioscoopjournaals (zie hier en hier). Voor dit stukje kies ik een andere aanpak: wat valt er te ontdekken bij één enkel, compleet bioscoopjournaal. Eentje zoals de Indonesiërs het zagen in bijvoorbeeld de week van 21 oktober 1943, bijna 78 jaar geleden.

Dit journaal opent met de eerste bijeenkomst van de zogenaamde Centrale Adviesraad, op 16 oktober 1943, in het gebouw van de voormalige Nederlands-Indische Volksraad. Soms ligt de ironie van de geschiedenis er te dik bovenop. De Volksraad is in de kolonie weliswaar de plek waar Indonesiërs min of meer vrijuit over politiek kunnen spreken, maar meer dan een adviserende functie heeft dit orgaan niet. Bij de Centrale Adviesraad is het niet anders. De Indonesische leden van deze raad houden redes waarin de hoop wordt uitgesproken op een toekomstige deelname aan de regering. Het zal voorlopig bij die hoop blijven.

Beelden van het nieuws blijven niet beperkt tot de al bestaande bioscooptheaters in de grote steden. Het Japanse gezag stuurt mobiele bioscopen heel Java door. In de kleinste dorpen zien mensen dat Indonesiërs overleggen met hoge Japanners, dat Indonesiërs werken op plekken die in de koloniale tijd waren voorbehouden aan (Indo-)Europeanen. Het versterkt een zelfbewustzijn dat al vanaf de eeuwwisseling aan het groeien is. De vroegere koloniale elite is met de Japanse bezetting letterlijk van het toneel verdwenen, gaandeweg zijn er nauwelijks meer witte gezichten te zien op straat. Laat staan in de journaals, die zijn gemaakt met in gedachten het Japanse motto ‘Azië voor de Aziaten’.

De journaals bevatten niet alleen politiek nieuws. In die week van 21 oktober 1943 is er verder aandacht voor de graanoogst rond Malang; voor het maken van sake in Bandoeng; voor de eerste jonge mannen die zich aanmelden voor de PETA, het net door Japan opgerichte vrijwilligersleger. En er is de start van een nationale ‘schoonmaakcampagne’. Straten moeten op bevel van hogerhand worden aangeveegd, rommel moet opgeruimd. Dit alles om ziektes als malaria te bestrijden. De Japans-Indonesische bioscoopjournaals bevatten veel van dit type ‘instructiefilms’. Naarmate de oorlog vordert en voedsel schaarser wordt, komen er meer en meer reportages over hoe je zelf vis moet kweken, hoe groentes te verbouwen, hoe spaarzaam te zijn.

De collectie bij Beelden Geluid is deels bewaard in de vorm van aparte reportages, niet alles is compleet terug gevonden. Ik heb een voorliefde voor het ervaren van geschiedenis ‘zoals het was’, vandaar dat ik graag een compleet journaal zie. Het journaal van 21 oktober 1943 is hier te bekijken. Beeld en Geluid bewaart de Nederlandse Polygoonjournaals ook als aparte reportages. Ze staan in de database wel in een lijst onder elkaar. Kijk hier om te zien wat Nederlanders vanaf 22 oktober 1943 in de bioscoop wordt voorgeschoteld. Onder meer een bezoek van NSB-leider Mussert aan Winterswijk en Feyenoord dat wint van Ajax. NHK, de Japanse publieke omroep, heeft ook een website over hun bioscoopjournaals tijdens de oorlog. Het jaar 1943 is hier te vinden. De website is in het Japans, dat beheers ik niet, maar met een vertaalmachine kom ik een heel eind. Het is een prachtige site, met veel aanvullende informatie bij de journaals.

Feyenoord-Ajax: 2-1