‘Dit is de mooiste’, denk ik als we rondlopen op Candi, het Nederlandse ereveld voor militairen in Semarang. Ik heb in Indonesië eerder erevelden bezocht, maar Candi ligt prachtig tegen een heuvel, met zicht op de stad. Het is de grootvader van Hans die dit terrein heeft gekozen, direct na zijn aankomst in Semarang met de manschappen van de T-brigade, in maart 1946. ‘Rekening houden met gesneuvelden, het hoort bij het militaire bedrijf’, constateert Hans.
Behalve Candi, bezoeken we ook de Indonesische evenknie, Giri Tunggal. Met grafstenen van jonge mannen die zijn omgekomen in de strijd tegen de T-brigade. Militaire rapporten in het Nationaal Archief in Den Haag geven een grimmig beeld van de gevechten in de maanden na de aankomst van de Nederlanders in Semarang. Aan Indonesische zijde vallen er honderden doden, deels veroorzaakt door onervarenheid, deels omdat de Nederlanders beschikking hebben over veel zwaardere wapens. Giri Tunggal telt veel massagraven.
Massagraven zijn er ook in Kalibanteng, het Nederlandse ereveld voor burgers in Semarang. Veel vrouwen en kinderen hier, vaak omgekomen in de interneringskampen tijdens de Japanse bezetting. Er liggen verwanten van Hans. De echtgenote van de oom van zijn moeder, en diens dochter. Ook een E. van Langen, net als zijn moeder. Bekende namen aantreffen tussen al die grafstenen, dat zet je toch aan het denken.
