Project 2021

‘Waarom toch vinden vele Hollanders het onaangenaam om in hun eigen taal met ons te converseren? O ja, nu weet ik het, het Nederlands is te mooi om door een bruine mond te worden uitgesproken!’ Dat schrijft de dan 21-jarige Raden Adjeng Kartini op 12 januari 1900 vanuit Jepara (Java) aan haar correspondentievriendin Stella Zeehandelaar in Amsterdam. Kartini is zo ongeveer de beroemdste vrouw uit de recente Indonesische geschiedenis. Ze heeft de status van nationale held en haar geboortedag, 21 april, is een officiële feestdag Maar wat ik tot nu toe van Kartini las, was tamelijk braaf en maakte me niet echt nieuwsgierig. Dit vrolijk-cynische citaat doet me van mening veranderen. Wat een leuk mens!

Ik ken het levensverhaal van Kartini onder meer uit de gelijknamige Indonesische speelfilm uit 2017 (kijk hier voor de trailer). Daar is ze een keurige jonge vrouw, hoezeer ze zich ook keert tegen gevestigde normen. The Jakarta Post noemde de film een politiek-correcte versie van haar leven (zie hier). In de brief aan Stella is Kartini veel feller: ‘Met leede ogen ziet menige Europeaan hier aan hoe de Javanen, hun minderen, zich langzamerhand ontwikkelen en er telkens een bruine opduikt, die bewijst dat hij evengoed hersens in zijn kop en een hart in zijn lijf heeft als de blanke.’ De brief staat in het verzameld werk van Kartini, hier online te vinden. Ik kom er terecht dankzij een net gepubliceerde studie van Arnout van der Meer, Performing Power.

Ook Performing Power staat online (zie hier), wat een applausje verdient. Nieuwe wetenschappelijke studies staan vaak achter een betaalmuur en Van der Meer wil uitdrukkelijk dat zijn werk voor iedereen beschikbaar is. Performing Power gaat over de uitoefening van koloniale macht in Nederlands-Indië. Hoe vertaalt die macht zich naar het leven van alledag? Hoe zit het met het gebruik van taal, de manier waarop men zich kleedt, de regels die men dient na te leven? Het zijn zaken die grote veranderingen ondergaan met de komst van de zogenaamde Ethische Politiek rond 1900.

aankomende ambtenaren in 1903

In de 19de eeuw was een Indonesiër verplicht een Nederlandse bestuurder op Java aan te spreken in zogenaamd hoog-Javaans. Die bestuurder op zijn beurt gaf antwoord in laag-Javaans. Het gebruik van de Nederlandse taal was voorbehouden aan de Europese bovenlaag. Er waren strikte kledingvoorschriften. Een Indonesiër diende een kain (sarong) te dragen, geen broek. Hij moest op de grond zitten, een stoel was verboden terrein. Performing Power verwijst keurig naar alle officiële stukken van het gouvernement op dit terrein. Ik kan bijna niet geloven dat de koloniale maatschappij zo strikt gereguleerd was. De praktijk kon losser zijn, maar zodra er rond 1900 goed opgeleide Indonesiërs komen die de euvele moed hebben bestuurders in het Nederlands aan te spreken, er inlandse artsen verschijnen gekleed in broek en jas, er lokaal opgeleide ingenieurs zijn die aan tafel willen zitten, dan zijn de poppen aan het dansen. Dan vallen de meer conservatief ingestelde bestuurders terug op oude regels.

ambtenaren 1930

Tussen 1904 en 1913 laat het Gouvernement verschillende ‘hormat circulaires’ uitgaan. Hormat kan je vertalen als ‘eerbetoon’ en dat wordt grotendeels afgeschaft. Maar een circulaire is geen wet, eerder een ‘aanwijzing’. Veel Nederlandse bestuurders trekken zich er niets van aan. Jonge Javaanse intellectuelen eisen dat ze volgens de nieuwe mores worden behandeld. Ze dienen klachten in bij het gouvernement over hun behandeling. Performing Power geeft er vele voorbeelden van. Vermakelijk en absurd als je met de bril van nu kijkt, maar het was een serieuze strijd om gelijke rechten. ‘Geen tijd te verliezen, ruil je kain in voor een broek!’ aldus de oproep van de jonge officier van justitie Soemarsono in 1913.

straatbeeld Tasikmalaya 1920

In de pers woeden heftige discussies, zowel in Nederlandse als in Maleise kranten. Want ook sommige traditionele Javanen moeten niks hebben van de nieuwe ‘moderniteit’. Kartini vergelijkt het in haar brief aan vriendin Stella met de emancipatiestrijd van vrouwen in Europa: ‘Evenals jullie vrouwen en meisjes daar tegengewerkt worden door hen, die eeuwenlang meester zijn geweest, wordt de Javaan hier door zijn meerdere in zijne bewegingen belemmerd.’ Somber wordt Kartini er niet van: ‘Heerlijk, dat wij juist leven in dezen tijd! De overgang van het oude in het nieuwe!’ De werkelijke omslag zal ze niet meemaken, ze sterft jong, in 1904, bij de geboorte van haar eerste kind.

aankomende ambtenaren 1923