‘De donkerste bladzijden in.’ Dat is wat de jonge tweede luitenant Maxim van Oldenborgh te wachten staat na het afronden van zijn opleiding aan de KMA, de Koninklijke Militaire Academie in Breda. Het is 1904 en Maxim heeft zich aangemeld voor dienst in Atjeh met de gedachte dat hij daar beschaving kan gaan brengen. Hij is de hoofdpersoon van een recent verschenen roman, Het uur van de olifant. Ik kom bij hem terecht via de zesde Indische Letterenlezing, afgelopen vrijdag in Leiden door Pamela Pattynama. Zij toonde het publiek dat geschiedenisverhalen zeker zoveel over het heden als over het verleden vertellen.
Het is een klassiek gegeven: het verleden levert inspiratie, de verwerking sluit aan bij denkbeelden die nu leven. De strijd die formeel van 1873 tot 1913 in Atjeh woedde wordt omgevormd tot ‘de donkerste bladzijden’ van onze koloniale geschiedenis. Het in alle families aanwezige maar vaak anonieme kindermeisje wordt in de documentaire Ze noemen me baboe de strijdbare Alima. Pattynama laat aan de hand van deze film en Het uur van de olifant zien hoe bestaande feiten in een nieuw, hedendaags licht worden gezet. Over Ze noemen me baboe heb ik hier eerder geschreven. Deze ‘docu-fictie’ zoals Pattynama het noemt, is hier terug te zien.
Het uur van de olifant, van Otto de Kat, is ook ‘docu-fictie’, het verhaal is mede gebaseerd op een affaire die eind 1907 heel veel stof deed opwaaien. Het gaat om een serie verhalen in de Haagse krant De Avondpost. Ze zijn ondertekend door ene Wekker, ‘oud-marechaussée-officier van het Ned. Oost-Indisch Leger’. Zie hier voor het eerste stuk. Wekker is overduidelijk een schuilnaam; zijn stukken winden er geen doekjes om: het Oost-Indische Leger (het predicaat Koninklijk komt pas later) gaat weinig zachtzinnig te werk in Atjeh. Het feuilleton, zoals het toen heette, stelt onder meer het veelvuldig gebruik van dum-dum kogels tegen de bevolking aan de orde. Kogels dus die enorme wonden veroorzaken. Wekker is in Het uur van de olifant een van de belangrijke personages naast Maxim van Oldenborgh. Samen proberen de twee mannen hun oorlogstrauma’s te verwerken, een heel hedendaags trekje.
Fascinerend vind ik de overeenkomst tussen de stukken van Wekker uit 1907 en de artikelen die er tijdens de strijd tegen de Republiek Indonesië van 1945 tot 1950 in enkele kranten en weekbladen verschijnen. Terwijl de oorlog gaande is, wordt er kritiek geuit op de gang van zaken, worden misstanden aan de kaak gesteld. Het leidt in 1908 én in 1949 tot Kamervragen. Waarna het weer stil wordt en oorlogsmisdaden naar de doofpot verhuizen. Maar dat er destijds ‘niets bekend was' en dus de latere verontwaardiging onterecht, dat klopt niet. Zowel ten tijde van Atjeh als ten tijde van de militaire acties tegen Indonesië zijn er in Nederland goed beargumenteerde protesten tegen de oorlog.
De Atjeh oorlog is aan de orde geweest in onze serie De IJzeren Eeuw, hier terug te zien. We gaan er niet opnieuw naar terug. Een beetje jammer is dat wel, want de familie van Hans Goedkoop heeft een Atjeh-verleden. In het stamboek van Dirk van Langen, de vader van Hans zijn opa Rein, valt te lezen dat hij voor zijn verdiensten in Atjeh diverse onderscheidingen krijgt. Kapitein Dirk van Langen heeft in totaal een kleine tien jaar in Atjeh gediend. Zou hij de kleine Rein daarover nog verhalen hebben verteld? Dat zullen we wel nooit te weten komen. Intrigerend blijft het, die bladzijde in zijn stamboek met ‘eervol vermeldt als hebbende zich onderscheiden bij de krijgsverrigtingen in de XXII en XXVI Moekim (Atjeh)’.
Vrolijke dienstmededeling: voorlopig geen berichten, ik ga even op vakantie en daarna naar Indonesië. Eindelijk ter plekke filmen! Ik kijk er naar uit en kom vanuit daar met nieuwe verhalen.
Beste Gerda,
Veel dank voor je interessante blogs die je als gevolg van de steeds weer uitgestelde onderzoeksreis hebt geschreven. Nu je eindelijk ter plekke kan filmen, wens ik je veel succes en kijk ik uit naar je nieuwe verhalen straks.
Hartelijke groeten!