Een aankondiging en een aarzeling bij mij: wat zou dit voor bijeenkomst zijn? Wat moet ik me voorstellen bij een ‘dekoloniale herdenking’? Te houden op 16 augustus, de dag die valt tussen het herdenken van de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 en het uitroepen van een onafhankelijk Indonesië op 17 augustus 1945. Het is ook nog op een beladen plek: het Monument Indië-Nederland, ofwel het voormalige Van Heutszmonument in Amsterdam Zuid. Ik zet mijn aarzeling opzij en ga er naar toe. En raak ontroerd door de mooie woorden die er worden gesproken, door de verbinding die wordt gelegd tussen Indië en Indonesië. Een verbinding die wij in de serie ook zoeken.
De herdenking begint om 8 uur ’s avonds. Het is deze 16de augustus koud en winderig, de schemering zet in, maar het blijft droog. Er is een kleine tent waar een gamelanorkest speelt. Er zijn klapstoelen, netjes neergezet volgens de coronaregels. Ik schat dat er een kleine 150 mensen zijn, van alle leeftijden, grijze haren overheersen niet. Organisator Benjamin Caton opent met een verhaal over het doel van dit samenzijn: de koloniale geschiedenis een plek geven binnen de herdenking van de oorlog, niet wegkijken van het leed dat het kolonialisme veroorzaakte. De sprekers symboliseren verschillende kanten van de band die er bestaat tussen voormalig Nederlands-Indië en Indonesië.
Er is de toespraak van Ciska Pattipilohy, 95 jaar en nog onvermoeibaar strijdend tegen koloniaal onrecht. ‘Het is de eerste keer dat ik een uitnodiging kreeg om het einde van de Tweede Wereldoorlog te herdenken’, zegt ze. Voor haar is 17 augustus altijd belangijker geweest. De oorlog stopte ook niet op 15 augustus – die ging nog vier jaar en honderdduizenden verwoeste kampongs verder, aldus Ciska. Na haar neemt actrice Sarah Sahertian het woord. Met een prachtige voordracht over de reis van haar grootvader. Die is in 1958 een van de Molukse verstekelingen aan boord van de Johan van Oldenbarnevelt. Andere Tijden heeft er ooit een uitzending over gemaakt (zie hier). Bij mij blijft het beeld hangen van een man die niet zijn hele leven de koffers van anderen wil sjouwen, een man die vrij wil zijn en dat hoopt te vinden in het land waar zijn vader en grootvader voor vochten: Nederland. Daarna is er een muzikale bijdrage: gitarist Peter Lengams speelt en zingt het ‘Indisch Onze Vader’, een lied dat in Japanse interneringskampen troost bood.
Molukse verstekelingen verlaten de Johan van Oldenbarnevelt
Van dit ‘Indisch Onze Vader’ bestaan vele uitvoeringen, het werd dit jaar ook bij de herdenking van 4 mei ten gehore gebracht (zie hier op 40.30). Herdenken vloeit in elkaar over. Of verwaterd, zo vinden sommigen. Rond 4 mei is er steevast discussie over wie er wordt herdacht en wie er wordt uitgenodigd. Het blijft gevoelig. Rond de Indië herdenking op 15 augustus was er dit jaar ook rumoer: de Indonesische ambassadeur zou niet mogen komen. De reden: Indonesië ‘erkent’ de bersiap niet, ofwel het geweld van revolutionaire jongeren dat na de Tweede Wereldoorlog plaats vond tegen alles en iedereen verbonden met het oude koloniale bewind. Het heeft iets benauwds: ‘jij mag niet meedoen, jouw doden tellen niet als je die van ons niet ziet’.
Voor mij was de ‘dekoloniale herdenking’ van 16 augustus mooi omdat er wordt gezocht naar verbondenheid. De laatste spreker, Lara Nuberg, verwoordt dat het beste. Zij is bekend als ‘gewoon een Indisch meisje’ (zie hier voor haar toespraak) en vertelt dat ze zo ook opgroeide. Maar ze wil niet meer alleen in dat hokje passen: ‘Ik wil de wrok van mijn grootmoeder tegen Japanners en Indonesiërs niet erven’. Dan zijn er de twee minuten stilte, ingeluid door trompettist Sybren van Doesum. Hij speelt niet de bekende Taptoe, maar een eigen improvisatie. Het militaire karakter dat aan veel herdenkingen kleeft wordt zo vermeden. Samen met Ciska legt Lara tot slot een krans. Op de linten de tekst: ‘Voor alle doden en hen die op welke manier nog pijn ervaren van koloniale- en oorlogsgeschiedenis’.
Organisator Benjamin Caton hoopt dat deze bijeenkomst een traditie kan worden. Op deze dag, op deze plek. Het Monument Indië-Nederland staat sinds een aantal jaren voor het steeds wijzigende inzicht in de geschiedenis, zoals Flora Breemer van de gemeente Amsterdam in haar toespraak memoreert. Ik heb ooit een Andere Tijden aflevering gemaakt (zie hier) over het begin van de strijd om het monument van karakter te laten veranderen. Het is goed dat dat gebeurd is, al zal het in mijn hoofd wel altijd het ‘Van Heutsz’ blijven heten, de plek waar ik als peuter in de vijver kon spelen. Gelukkig heeft het op zomerse dagen die onbezorgde functie behouden.
Goed dat jonge Indo's nu op een andere wijze naar 17 augustus 1945 kijken. Ik zelf heb in de NRC van 12 augustus 1995 gepleit om 17 augustus te beschouwen als feestdag ook voor Indo's, i.p.v. 15 augustus. ( zie NRC "Voor Indo's is alleen 17 augustus feest". ) Op 15 augustus 1945 moesten nog heel veel Indo's een kampleven ervaren. Op 17 augustus 1945 is dankzij Soekarno een begin gemaakt met het afschaffen van de kolonie N.I. Fantastisch!
Ik word hier als Indo toch erg kriebelig van. Hoe hier hier getracht wordt een bersiapontkenner en Grauwe Eeuw-sympathisante salonfahig te maken is werkelijk beneden alle peil. Wat een aanfluiting. Wat een gotspe. Waar hebben onze doden dit aan verdient?
Herdenken is een zaak van exclusiviteit en inclusiviteit. Dan valt er in het voormalig Nederlands-Indie van 15 augustus veel te dekoloniseren:
De herdenking d.w.z. de Bevrijding van het Japanse Schrikbewind was in eerste instantie een exclusieve Nederlandse aangelegenheid De aandacht was vroeger gericht op de blanke slachtoffers dat niet alleen blijkt uit de talloze door totoks in boeken vastgelegde verhalen over de verschrikkingen in de Japanse interneringskampen maar ook geïllustreerd door de aandacht van de media voor het lot van de Europeanen in Nederlands-Indië.
Maar Nederlanders werden zich langzamerhand bewust dat buiten de kampen ook (Indo-)Europeanen geleden hebben onder de Japanse Bezetting. Aan hen werd de veelbetekenend naam “Buitenkampers” gegeven, wat nog steeds de exclusieve aandacht voor het Jappenkamp benadrukt.
Nu zijn ook Indonesiers v.n.l. Romusha's, als slachtoffers ontdekt. Opmerkelijk is dat Molukkers niet apart vermeld worden alhoewel ze een voorname plaats in het Verzet tegen de Japanners innemen, zie het Vuurpijlincident in Soerabaja.
Het geeft alleen maar aan dat de Herdenking nog steeds hiërarchisch dus koloniaal is: Europeanen, Indo-Europeanen en inlanders, inclusief Molukkers. Het wachten is op de Chinezen en andere Oosterlingen , die eindelijk in Nederland ook als slachtoffers erkend worden.
Vanuit dat perspectief dient de Japans bezettingstijd begrepen te worden. Die had op de verschillende bevolkingsgroepen een ander effect.
Ethan Mark beschrijft in zijn boek "Japan’s Occupation of Java in the Second World War, A Transnational History" geeft een boeiende kijk op de Japans bezetting, een transnationale geschiedenis.
Vanuit dat perspectief is niet alleen de Proklamasi maar ook de Bersiapperiode te begrijpen. Dekoloniseren van d herdenkingen is een te zwaar beladen woord. Ander taalgebruik leidt ook tot een ander zicht op het verleden.
een mooi verslag van deze 16 augustus, waar uit de woorden van degenen die spraken blijkt dat er een nieuwe, frissere wind waait dezer dagen. Met Ciska heb ik destijds meermalen contact gehad, een gezamenlijke lijn via hoogleraar Wim Wertheim verbond ons. Hulde aan haar onverflauwde strijdvaardigheid! Inderdaad, het verleden neigt ernaar 'verwerkt te zijn'..
Ja de toespraak van Ciska Pattipilohy, 95 jaar en nog onvermoeibaar strijdend tegen koloniaal onrecht vond ook ik indrukwekkend. Ik ben blij dat ik dit moment heb meegemaakt, vooral op die plek. Ik fiets er dagelijks langs, onderweg van huis naar kantoor en 's avonds weer terug. Ik denk dan ook altijd aan de populieren die langs het Olympiaplein staan, als stille getuigen. Deze zijn vóór de oorlog daar al gepland en ze groeien in stilte de hemel in en trekken iedere dag een schaduw over het monument, ook als de zon niet schijnt. Die schaduw hangt over de geschiedenis.
Indrukwekkend!
En getuigend van en verwerkt verleden en verzoening.