‘Tientallen jaren van toeristische reclame, reisverhalen en wetenschappelijke verhandelingen maken het beeld bijna onweerlegbaar. Tegen de National Geographic, presidenten, premiers, antropologen, cineasten en dichters kan men niet optornen.’ Aldus Adrian Vickers, auteur van het in 1989 verschenen Bali - a paradise created. We zijn 23 jaar verder, Bali heeft nog altijd de naam een paradijs te zijn. De Indonesische overheid heeft een paar dagen geleden een nieuwe, meer soepele verblijfsregeling afgekondigd voor mensen die vanaf Bali willen werken. Het lijkt inderdaad onbegonnen werk afbreuk te doen aan het paradijselijke beeld.
Pogingen zijn er genoeg. Eind oktober wordt de Libris Geschiedenis Prijs weer uitgereikt en dit jaar is De strijd om Bali van Anne-Lot Hoek een van de vijf kandidaten. Dat boek laat overduidelijk en goed gedocumenteerd de achterkant van het paradijs zien. Zelfs in de romantische, wereldwijde bestseller van Elizabeth Gilbert uit 2006, Eat Pray Love, komen de donkere bladzijden van de Balinese geschiedenis aan bod. Gilbert schrijft: ‘Ik moet eerlijk zijn en doorgeven dat het me slechts drie middagen in de lokale bibliotheek kostte om me te realiseren dat al mijn oorspronkelijke ideeën over het paradijs Bali nogal misplaatst waren.’
Het blijft moeilijk voorstelbaar dat tot in de 19de eeuw Bali vooral stond voor dreiging en duisternis. ‘De Balinezen zijn een woest, wild, vals en oorlogszuchtig volk, wars van werken en daardoor hebben zij een hekel aan landbouw.’, schreef de Nederlandse bezoeker Dirk van Hogendorp. Het beeld kantelt in de 20ste eeuw, de eerste toeristenbrochure dateert van 1914. Het zou een mooi thema binnen onze serie kunnen zijn, ware het niet dat de grootvader van Hans Goedkoop nooit op Bali was. En bij de standplaatsen van opa, op Java en Sumatra, valt al genoeg te vertellen - zelfs daar moeten we strenge keuzes maken. In dit blog is wat meer vrijheid en dus ruimte voor het delen van het verhaal over Charlie Chaplin en Bali.
Chaplin reist in 1932 acht maanden door Nederlands-Indië. Zijn film City Lights, over een zwerver die verliefd wordt op een blind meisje, is een jaar eerder overal een enorm succes (zie hier voor de trailer). In 2011 duikt in het familiearchief van de Chaplins een manuscript op dat de acteur op Bali heeft geschreven. Het bevat een satirische kijk op het koloniale bewind, deels in dialoogvorm. Tot dan heeft Chaplin louter stomme films gemaakt, dit zou de eerste sprekende film moeten worden. Hij heeft grote twijfels of hij wel uit de voeten kan met dit voor hem nieuwe medium. Het manuscript verdwijnt in een la. Pas in 1940 brengt Chaplin zijn eerste echte geluidsfilm uit: The Great Dictator. Het is onder veel meer een briljante satire op Hitler. Kijk hier voor de beroemde scène met de wereldbol.
Of Chaplin werkelijk kritisch staat tegenover het Nederlandse koloniale bestuur is twijfelachtig. Een recente documentaire die is gemaakt over zijn verblijf suggereert dat, maar uit het reisverslag dat in 1933 is te lezen in het tijdschrift Women’s Home Companion komt het niet naar voren. Chaplin valt, met vele anderen in de jaren dertig, als een blok voor het romantische beeld van het ‘eenvoudige’ leven op Bali, waar de hectiek van het jachtige bestaan in de Verenigde Staten achter de horizon verdwijnt. Zijn verslag is een zoveelste bijdrage aan het cliché van Bali als paradijs. Wie er meer over wil lezen: hier staat een Engelstalig blog over de reis, met veel mooie citaten. Hier is informatie te vinden over de documentaire en hier zijn de amateurfilms te bekijken die broer Sidney Chaplin maakte op Bali. De afbeeldingen in dit blog komen daar ook uit.
Het sterkste argument tegen Bali als Paradijs is de slachting van zo ongeveer 80,000 verdachte communisten in 1966.