Project 2021

Afgelopen zondag was ik te gast in een van de talkshows die het Rijksmuseum organiseert rond hun tentoonstelling Slavernij. Ik was vereerd door het verzoek, al was mijn eerste reactie dat ik nauwelijks iets weet van het thema van deze zondag: ‘Slavernij in de Oost’. Maar daar is in voorzien. Het is de bedoeling dat ik vooral iets vertel over hoe de slavernij nog lang doorwerkte, tot in films uit de 20ste eeuw. Interessant om daar over na te denken – ik begin mij voor te bereiden. En ik leer veel.

Eerst maar lezen over het fenomeen slavernij in de archipel. In 2015 publiceert Reggie Baay Daar werd wat gruwelijks verricht – Slavernij in Nederlands-Indië. Een aanrader, voor mij gaat er een onbekende wereld open. Ik heb een paar jaar eerder met Hans Goedkoop bij de indrukwekkende ruïnes van het kasteel van Jan Pieterszoon Coen in Jakarta gestaan voor de serie De Gouden Eeuw (zie hier). Geen idee toen dat het hele kasteel door slaven is gebouwd. De cijfers die Matthias van Rossum geeft in de livestream van de talkshow van het Rijksmuseum (zie hier vanaf minuut 5.40) zijn duizelingwekkend. Er zijn in de Oost meer slaven voor Nederland aan het werk geweest dan in de West. In het boek van Baay valt te lezen waarom dat hier bijna volledig vergeten is.

Formeel wordt de slavernij in Nederlands-Indië in 1860 afgeschaft. Maar aan de machtsverhoudingen verandert weinig. De omstandigheden en voorwaarden waaronder contractarbeiders, de koelies, aan het einde van de 19de eeuw moeten werken op de plantages zijn mensonterend. En wettelijk vastgelegd. Als koningin Wilhelmina in de troonrede van 1901 zegt dat Nederland een ‘zedelijke roeping’ heeft in de kolonie en er gewerkt gaat worden aan de ‘verheffing’ van de inlandse bevolking, dan zou je denken dat er wat verandert. Dat is, mondjesmaat, ook het geval. Maar net als na de afschaffing van de slavernij: de machtsverhouding wijzigt niet.

Ook in de 20ste eeuw bepaalt het gouvernement hoe ver de vrijheid van de Indonesiërs reikt. Ze worden tot aan de soevereiniteitsoverdracht van december 1949 grotendeels gezien als kleine kinderen die nog niet volwassen genoeg zijn om zichzelf te besturen. Ik kies voor de talkshow een reportage uit het bioscoopjournaal Wordende Wereld, dat vanaf eind 1947 wekelijks te zien was in de Cineac theaters in diverse steden in Nederland. De reportage heet Van kakebeen tot knoop (hier te zien, vanaf minuut 29.40). De manier waarop de ‘desa-man’ wordt neergezet spreekt boekdelen. Welwillende neerbuigendheid, dat is de beste samenvatting.

Zelf ben ik tijdens de talkshow het meest onder de indruk van het optreden van Nita Liem. Zij komt uit de danswereld en voert een fragment uit van de voorstelling Asian Celebration die verleden jaar vanwege het corona-virus de koelkast in moest. Het is fascinerend hoe zij met drie dansers in een kleine vijf minuten in woord en gebaar de pijn van de naoorlogse koloniale geschiedenis kan vatten. Kijk vooral (hier te zien, vanaf minuut 42.30). Hopelijk valt de hele voorstelling straks ook weer in het theater te zien.