Project 2021

Een aantal weken terug, toen alles nog ‘gewoon’ was, filmden we bij Jan van Dijk. Dienstplichtig soldaat, geboren in 1927, met indrukwekkende verhalen. Hij heeft een fotoalbum uit zijn tijd in Indië, zoals vele veteranen. Kiekjes met de andere jongens van zijn onderdeel, het mortierpeloton van 5-5 RI. Opvallend is de omslag, een wajangfiguur tegen een rood-zwarte achtergrond. Rechtsonder staat in kleine letters: Dienst Welzijnsverzorging. Met andere woorden: dit album werd (zonder inhoud) door het leger verstrekt aan de militairen. Tijd voor een kleine speurtocht – een klusje dat prima vanuit huis kan gebeuren.

Ooit hoorde ik het verhaal dat sommige batikdoeken die Indonesiërs aan Nederlandse militairen verkochten geheime boodschappen bevatten. Er zouden symbolische afbeeldingen in zijn verwerkt met een anti-Nederlandse betekenis. Zou dat bij dit album ook zo zijn? Ik mail een foto van de omslag aan Alit Djajasoebrata. Tot haar pensionering werkte zij bij het Wereldmuseum in Rotterdam als batikspecialist. Alit mailt terug: ‘een vlot getekende figuur, maar ik vind het wel een onhandige kinkel’. Verborgen symboliek zit er niet in de tekening.

Een volgende mail gaat naar Harm Stevens, conservator 20ste eeuw van de geschiedenisafdeling van het Rijksmuseum. Ik zie namelijk op hun onvolprezen website dat zij zo’n zelfde album in de collectie hebben. Harm mailt terug: de ontwerper is onbekend. Hij wijst me op de catalogus van een tentoonstelling die het Legermuseum in Delft in 1998 had over ‘soldatenbatik’. Bibliotheken zijn inmiddels gesloten. Maar via boekwinkeltjes.nl vind ik de catalogus en die komt zonder haperen in mijn brievenbus. Leve de bezorgers in deze pandemische tijd!

Het ‘herinnering aan mijn diensttijd’ blijkt een lange traditie te kennen. Voorwerpen met zo’n tekst bestaan al sinds de invoering van de dienstplicht in 1813. Tabaksdozen met inscriptie bijvoorbeeld. Batikdoeken zijn vooral tussen 1945-1950 gemaakt – Indische souvenirs voor Nederlandse soldaten. Sommigen hebben eenzelfde opschrift als het fotoalbum. En sommigen hebben, jawel, een verborgen betekenis.

De wajangfiguren op dit doek horen in de traditionele voorstelling bij de tegenpartij: beroepsvechters van overzee, grof en onbeschaafd. Ze staan op een mat die het motief heeft dat hoort bij een giftige plant. De makers van dit doek hebben vast veel plezier gehad bij het bedenken van deze ‘batik voor domme Hollanders’.

Op andere doeken is de symboliek subtieler. Daar zie je bijvoorbeeld dat figuurtjes in het veld -de boeren die aan het werk zijn- in rood-wit zijn gekleed, de kleuren van de Republik Indonesia. Of er wordt een motief in verwerkt van de mythische vogel Garuda, symbool voor verzet tegen een soevereine heerser. Zoals bij het doek hierboven, waarop te lezen valt ‘Slamat datang Tentara Keradjaan Belanda’. Ofwel ‘Welkom leger van het Koninkrijk der Nederlanden’. Dat kan niet anders dan cynisch bedoeld zijn. Van de Tijgerbrigade van de grootvader van Hans is ook een batik bewaard gebleven – zonder symboliek. Jammer wel.