Project 2021

‘Eigenlijk was het leven in krijgsgevangenschap veel eenvoudiger,’ zei Hermans 'n paar dagen later. ‘Je leefde naar het einde toe en dat einde was de dood of de vrede. Nu kom ik er niet zo makkelijk meer van af. In dat ene jaar na de oorlog heb ik ontzettende dingen zien gebeuren. Ik heb beestachtigheden meegemaakt, zowel van Hollanders als van Indonesiërs, mensen die ik ken en aan wie ik verwant ben.’ Aldus een van de personages in de indrukwekkende verhalenbundel Gerucht en Geweld van Beb Vuyk, uitgegeven in 1959 (hier te lezen). De ervaringen van deze Hermans staan dicht bij wat Vuyk zelf meemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog en de chaotische periode die er op volgt. Ze is een groot voorstander van de nieuwe Republik Indonesia en heeft veel Indonesische vrienden. Maar als ‘Belanda’ kan ook zij op straat doelwit worden van wraakzuchtige jongeren die alles wat koloniaal is willen vernietigen.

Beb Vuyk (zie eerder blog) is ondanks de dreiging hoopvol, zij gelooft in een nieuw Indonesië. De meeste van haar landgenoten raken bevangen door wanhoop. Ze mogen na de capitulatie van Japan hun interneringskampen niet verlaten, het is daarbuiten te onveilig. ‘Waar blijven de troepen, die hier het gezag overnemen? Hebben wij de oorlog dan werkelijk wel gewonnen, of gaat het hier toch maar om een compromis?’ Dat is wat schrijver Johan Fabricius hoort als hij direct na zijn aankomst op Java, half september 1945, het vrouwenkamp Tjideng in Batavia bezoekt. ‘Vrouwen en kinderen krioelden er doorheen, in iets als bijeengeflanste strandkledij - het was er even vol als op het zogenaamde Stille Strand in Scheveningen op een hete zondagmiddag in augustus.’ Fabricius looft de humor die de vrouwen hebben behouden, maar ‘nervositeit en wanhoop breken door hun stem’ bij hun verhalen en vooral hun vragen naar de toekomst.

Het vermoorde land bevat de dagboeken van journalist Jan Bouwer. Hij weet zich de hele oorlog in Bandoeng verborgen te houden voor de Japanners. Op de dag van hun overgave, 15 augustus 1945, beseft Bouwer dat er binnenkort wel een republiek zal worden uitgeroepen door de nationalisten. Hij ziet daar niets in en hoopt dat er snel geallieerde troepen komen. De dagen die volgen geven Bouwer weinig reden tot optimisme. Op 19 augustus schrijft hij: ‘De Nederlands-Indische regering blijft hopeloos in gebreke. Is er dan van de Nederlands-Indische luchtmacht geen enkel vliegtuig dat eens naar Java kan worden gestuurd? Kan een beetje vlagvertoon er niet af?’ En op 25 augustus, als meer en meer mensen toch uit hun interneringskamp vertrekken: ‘Ontegenzeggelijk is de verwarring groot, omdat zovelen op eigen initiatief handelen, omdat zij niet willen wachten op de resultaten van de verschillende commissies, die naar slechte Hollandse gewoonte eerst maar weer eens zijn ingesteld.’ Om deze observatie moet ik wel gniffelen, hoeveel leed er ook achter schuil gaat.

De wanhoop wordt heel indringend verwoord in een brief die begin november op het bureau van luitenant-gouverneur-generaal Van Mook belandt. De schrijver oppert of het niet de hoogste tijd is voor een radiotoespraak van Hare Majesteit, speciaal voor Indië. ‘Er is geen enkele uitleg van de Regeering verschenen, waardoor men een redelijke verklaring kreeg van de verwarde situatie of waaruit men enige hoop kon voeden, dat deze toestand spoedig een einde zal nemen. De situatie wordt hoe langer hoe somberder en de Regeering blijft zwijgen. Meer en meer rijst de vraag of de Nederlanders in Indië nog verschiet hebben, of onze aanwezigheid hier nog eenigen zin heeft. Aan de Nederlandsche samenleving ontzinkt de bodem.’

De eerste regering Soekarno presenteert zich aan de internationale pers

Wat denkt de grootvader van Hans Goedkoop als hij begin oktober 1945 terugkomt in zijn geboorteland? Hij heeft de oorlog in Duitse krijgsgevangenschap doorgebracht en vanuit het bevrijde Nederland is hij een van de eerste KNIL-officieren die terugkeert naar ‘zijn Indië’. Helaas schrijft hij geen brieven naar vrouw en dochters in Nederland. Maar stel dat. Misschien is het dan iets als de brief die een andere KNIL-officier, majoor van Rijsinge, op 8 oktober 1945 aan zijn familie schrijft: ‘Ik begrijp dat Holland zich om Indië ongerust maakt. Ja, wij hier ook. De zaak is zeer ernstig en het is de vraag nog of wij hier behoorlijk uitkomen. De toestand is overal zeer onveilig. Ik loop steeds met geladen revolver en ’s avonds komt er nog een geladen karabijn bij. Sinds vandaag pas waait van enkele bewaakte gebouwen de Nederlandse vlag. De Jappen hebben veel wapens aan de nieuwe republiek geleverd en er zal nog lange tijd een guerrilla misschien ook wel een formele oorlog gestreden moeten worden.’ Het valt mij echt op: er worden in die herfst van 1945 tamelijk treffende voorspellingen gedaan.