Project 2021

Over de Japanse soldaten die in 1942 zijn land bezetten zegt de Indonesische journalist Rosihan Anwar: ‘Er was ze verteld dat ze ons van het kolonialisme kwamen bevrijden.’ Om er met zijn typerende onderkoelde humor aan toe te voegen: ‘Het was mooi geweest als ze ook was geleerd ons niet voortdurend te slaan!’ Ter illustratie geeft Anwar zichzelf links en rechts klappen op zijn wangen. Hij heeft de Japanse filmmaker Shin-ichi Isi op bezoek, een kleine dertig jaar terug. Die is dan bezig met een film over zijn vader, die naar Indonesië was gestuurd als onderdeel van de bezettingsmacht. Deze Chonosuke Ise werkte in de filmstudio van Nippon Eigasha in Jakarta. Die filmstudio heette eerder Multifilm Batavia, ik schreef daar dit blog over.

Shin-ichi Isi is te gast op het IDFA, het jaarlijkse documentaire festival in Amsterdam. Zijn film Now is the past – My father, Java & the Phantom Films, gaat er in première. Dertig jaar geleden begon hij aan deze film. Hij bezocht de filmstudio in Jakarta, toen nog in gebruik bij de Indonesische staatstelevisie. Hij vond er restjes van de films die zijn vader had gemonteerd. Voor hem waren het Phantom Films, ‘spookfilms’. Hij had er van gehoord, maar gezien had hij ze nooit. Een aantal van de films bleken in Nederland te zijn, in beslag genomen door het Nederlands koloniaal gezag dat in de herfst van 1945 terugkeerde naar Indonesië. Ik vertelde er laatst op het Geschiedenisfestival in Rotterdam een en ander over, zie hier.

Het project rond de ‘spookfilms’ lag lang in de kast, pas enkele jaren terug gaat Shin-ichi Isi er weer mee aan de slag. Deze keer met hulp van zijn zoon, ook filmmaker, en zijn dochter, een actrice. Samen reizen ze opnieuw naar Indonesië en proberen het verhaal achter de optimistische propagandafilms van Chonosuke Isi boven water te krijgen. De oude Indonesiërs die ze spreken herinneren zich net als wijlen Rosihan Anwar het vele slaan door de Japanners. Vrouwen vertellen dat ze zich verstopten, eentje durft te vertellen waarom ze dat deden. Japanse militairen waren op zoek naar jonge meisjes voor de bordelen. Hier in Nederland is het verhaal over de ‘troostmeisjes’ redelijk bekend. In Japan ligt dat anders, de Tweede Wereldoorlog is daar nog altijd een onderwerp dat liever vermeden wordt, er hangen teveel taboes omheen. Het is bijzonder dat het in een Japanse documentaire ter sprake komt.

In Now is the past zit een lang fragment van een zorgvuldig gemaakte film uit 1944 over de bestrijding van malaria. De maker kan heel goed Chonosuke Isi zijn. Zoon Shin-ichi vraagt zich af of hij anders zou hebben gehandeld dan zijn vader. Zou hij ook een radartje zijn geweest in de oorlogsmachine van het Japanse rijk? Zou hij ook hebben geloofd in het brengen van vooruitgang aan de Indonesiërs? Zijn ogen hebben gesloten voor de donkere kant van de bezetting? Hij is zo eerlijk om bevestigend te antwoorden. Hij laat ook zien dat zijn vader na de oorlog meedraaide met de tijdgeest. Tegen het einde van de documentaire is er een fragment van een film van Isi senior over het naoorlogse Tokio tribunaal. Die eindigt met een ode aan de nieuwe Japanse grondwet die elk militair optreden buiten de grenzen verbiedt.

Bij het gesprek na afloop van de film vraag ik aan Shin-ichi Isi wat de reacties waren op de voorvertoning van zijn film in Japan. Het riep vooral herinneringen op bij toeschouwers, zegt Isi. Mensen die vertelden dat hun vaders/grootvaders/ooms/neven in de oorlog hadden gevochten en dat ze daar nooit over praten. Hij wil weten hoeveel van de bezoekers bij deze vertoning in Nederland een band hebben met de voormalige kolonie. Er gaan behoorlijk wat handen de lucht in. Een jonge vrouw vertelt over haar grootmoeder die in een Japans kamp heeft gezeten. Het stemt mooi overeen met het motto waarmee Isi zijn film afsluit, met een foto van zijn vader en hij als kleine jongen in de achtergrond.

Een naschrift: van Isi begrijp ik dat het gebouw van de filmstudio in Jakarta nu echt is afgebroken. Jammer hoor!